Το εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα «Ο κόσμος του Ώριμου
Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Οι πόλεις, η τέχνη, η λογοτεχνία.» έχει ως
θέμα του μία από τις σημαντικότερες ιστορικές φάσεις του ευρωπαϊκού και του
παγκόσμιου πολιτισμού. Αυτήν την ιστορική φάση μπορεί η Ελλάδα να μην την
έζησε άμεσα, αλλά συνέβαλε σ΄ αυτήν, αφενός με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό
που υπήρξε το μεγάλο πρότυπο για την αναγέννηση, και αφετέρου με τους
λόγιους του Βυζαντίου που λίγο πριν και μετά την Άλωση βοήθησαν στη μελέτη
και την κατανόηση των ελληνικών κειμένων. Η Αναγέννηση είναι για μας μια
ιστορική περίοδος συγκρίσιμη με την Αρχαιότητα και κατανοητή λόγω των
πολλών αναλογιών με αυτή. (Αναλογίες όπως π.χ. το φαινόμενο πόλεων – κρατών
ή και η τέχνη με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα ).
Το εκπ/κό πρ/μα έχει άμεση σχέση με μαθήματα της τάξης μας,
όπως η ιστορία, η νεοελληνική λογοτεχνία, τα καλλιτεχνικά.
Τα θέματά στα οποία συγκεντρώσαμε το ενδιαφέρον μας ήταν:
1. Οι πόλεις: η ανάπτυξη τους
υπήρξε ο βασικός παράγοντας που οδήγησε στην ακμή του μεσαιωνικού κόσμου και
στην Αναγέννηση. Εξετάσαμε την πολεοδομία τους διακρίνοντας δύο τύπους:
α. της μεσαιωνικής πόλης με τα ασφυκτικά όρια των ακανόνιστων
τειχών της, το κέντρο της που ήταν ο καθεδρικός ναός και το δαιδαλώδες και
στενό οδικό δίκτυο. β. της αναγεννησιακής πόλης, των
διευρυμένων ορίων, με το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο και την
προσπάθεια για χάραξη νέων μεγάλων και ευθειών οδών. Ακόμη εξετάσαμε την
αρχιτεκτονική διακρίνοντας τους βασικούς τύπους κοσμικών και θρησκευτικών
κτιρίων (παλλάτσο, λότζια, τόρρε, ντουόμο καμπανίλε, μπατιστέρο).
2. Η τέχνη: σημαντικότερη τέχνη
στην αναγέννηση αναδεικνύεται η ζωγραφική με πλήθος μεγάλων
δημιουργών ( από τον Τζιόττο μέχρι τον Μ. Άγγελο) με ανανεωμένα θέματα και
με βασικό στόχο να κατακτήσει την πραγματικότητα χρησιμοποιώντας νέες
τεχνικές όπως η προοπτική. Παράλληλα είδαμε τη γλυπτική να
ξαναγεννιέται με τη θρυλική οικογένεια Πιζάνο και να στήνονται ελεύθερα
ρεαλιστικά γλυπτά στη Φλωρεντία του Quattrocento.
3. Η λογοτεχνία με έργα
μεγάλα που συνοψίζουν και εκφράζουν μια εποχή και ένα κόσμο, όπως η Θεία
κωμωδία του Δάντη ή μια σειρά από κείμενα με εμβληματικό χαρακτήρα, τα οποία
εκφράζουν το στοχασμό γύρω από τα μεγάλα θέματα της πολιτικής, της
κοινωνίας και τέχνης, συμπληρώνει και αποτυπώνει το χαρακτήρα της εποχής.
Όλα τα παραπάνω τα επεξεργαστήκαμε σε μαθήματα και εργασίες
για πέντε μήνες και συγκεντρώσαμε το υλικό σε δύο φυλλάδια, ένα για
τις πόλεις και την τέχνη και ένα ανθολόγιο για τη λογοτεχνία τα οποία έγιναν
σημείο αναφοράς και οδηγός για το ταξίδι μας.
Το ταξίδι μας αναπτύχθηκε στην κεντρική Ιταλία και μάλιστα
στις περιοχές του Μάρκε (Ουρμπίνο), της Τοσκάνης (Φλωρεντία,
Σιένα, Πίζα, Πιέντσα Αρέτσο,) και της Ούμπριας ( Ορβιέτο, Ασίζη).
Το πολύωρο ταξίδι με το πλοίο
από την Πάτρα στο Μπάρι αξιοποιήθηκε δημιουργικά. Οργανώσαμε τους χάρτες
και τα τοπογραφικά των πόλεων που σχεδιάζαμε να επισκεφτούμε στην
προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τη μεσαιωνικό και αναγεννησιακό κόσμο.
Μετά την αποβίβαση στο Μπάρι, κινούμενοι οδικώς προς βορρά,
φτάσαμε στο Ουρμπίνο που βρίσκεται στην περιφέρεια του Μάρκε.
Το Ουρμπίνο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πόλη – μοντέλο λόγω
του μικρού μεγέθους της αλλά και εξαιρετικών ιστορικών συνθηκών με
αποτέλεσμα να έχουμε εκεί κατά το 15 ο αι. ένα ιδανικό ηγέτη, μια
ιδανική πόλη και ένα ιδανικό πνευματικό περιβάλλον.
Το Ουρμπίνο ανήκει στην κατηγορία των μικρών πόλεων που
κυβέρνησε μία ηγεμονική – πριγκιπική οικογένεια. Ο Φεντερίκο ντα
Μοντεφέλτρο υπήρξε ο ιδανικός ηγέτης της πόλης για το δεύτερο
μισό του 15 ου αι., εμβληματική μορφή της Αναγέννησης, ικανότατος
κοντοντιέρος αλλά και μαικήνας και άνθρωπος του πνεύματος που οραματίστηκε
να κάνει την πόλη του citta
ideale.
Γύρω στο 1460 ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Λουτσιάνο Λαουράνα να
οικοδομήσει το παλάτσο ντουκάλε με μια νέα αρχιτεκτονική αντίληψη που
μετέτρεπε την κατοικία – κάστρο των ηγεμόνων του μεσαίωνα σε μέγαρο αστικό
αναγεννησιακό, χτισμένο όχι με βαριά λίθινη τοιχοδομία αλλά με εξευγενισμένα
υλικά, όπως το μάρμαρο και το τούβλο. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν το δουκικό
παλάτι με τον υπόλοιπο μεσαιωνικό οικισμό να συνδυαστούν σε ένα
εξαιρετικό σύνολο που ενσαρκώνει το αστικό ιδεώδες της Αναγέννησης.
Ο ιδανικός αστικός χώρος θα φιλοξενήσει στα χρόνια του
Φεντερίκο κάποιες από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές και πνευματικές
προσωπικότητες της Αναγέννησης, όπως ο ζωγράφος Πιέρο ντελα
Φραντσέσκα, ο συγγραφέας Μπαλτασάρε Καστιλιόνε ο οποίος σε ένα από τα
σημαντικότερα έργα για τον κόσμο της Αναγέννησης, τον Αυλικό, περιγράφει τα
ήθη , την αισθητική και την πολιτική σκέψη των ευγενών της εποχής. Στο
Ουρμπίνο επίσης γεννήθηκαν ο αρχιτέκτονας Ντονάτο Μπραμάντε και ο ανηψιός
του Ραφαήλ Σάντι, ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της Αναγέννησης.
Ξεκινήσαμε την περιήγησή μας στο Ουρμπίνο έξω από τα τείχη,
κάτω από το δουκικό παλάτι. . Ανεβήκαμε στο επίπεδο του μεγάρου και είδαμε
τον εξώστη από όπου ο δούκας απολάμβανε την εξαιρετική θέα προς την πεδιάδα
και παρακολουθούσε τις παρελάσεις στην πλατεία ντι άρμι. Στη συνέχεια
περάσαμε στην αναγεννησιακού χαρακτήρα εσωτερική αυλή του παλατιού με τις
κιονοστοιχίες και το πηγάδι.
Αφού περάσαμε από αρκετές αίθουσες του παλατιού, φτάσαμε στα
διαμερίσματα του δούκα όπου ο πιο ενδιαφέρων χώρος είναι το
studiolo , ένας περίκλειστος μικρός χώρος για
ατομική συγκέντρωση και μελέτη διακοσμημένος στην κάτω ζώνη με παραστάσεις
ξυλογλυπτικής, με σύμβολα και αλληγορίες των τεχνών και των επιστημών, με
όργανα που μετρούν το χώρο και τον χρόνο και στην πάνω ζώνη με
προσωπογραφίες σοφών συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Φεντερίκο με το
μικρό του γιο Γκουιντομπάλντο. Παρουσιάζεται να μελετά φορώντας την πανοπλία
του φανερώνοντας έτσι τις δύο βασικές αρετές του, του πολεμιστή και του
ανθρώπου του πνεύματος, πρότυπο του αναγεννησιακού ηγεμόνα.
Στο δουκικό ανάκτορο στεγάζεται σήμερα η Εθνική Πινακοθήκη
του Μάρκε με αντιπροσωπευτικότερα έργα :
1. 1.
Την citta ideale
που αποδίδεται στον Πιέρο ντελα Φραντσέσκα (1480). Αφού η πόλη ήταν ο κύριος
μοχλός ανάπτυξης και προόδου κατά την ιταλική αναγέννηση, βασικό ζητούμενο
υπήρξε η δημιουργία της ιδανικής πόλης, η οποία έγινε αντικείμενο πολιτικού
στοχασμού, αρχιτεκτονικού-πολεοδομικού σχεδιασμού και οχυρωματικής αλλά και
της ζωγραφικής. Ο πίνακας αυτός απηχεί την εικόνα μιας ιδανικής πόλης με
συμμετρία, αρμονία, γαλήνη έχοντας στο κέντρο το κυκλικό δημόσιο κτίριο
αξιοποιώντας τις δυνατότητες της προοπτικής.. Το έργο αυτό ενσωματώνει
εμφανείς αναφορές στην Αρχαιότητα και στα ιδεώδη της Αναγέννησης.
2. 2.
Ένα έξοχο πορτρέτο γυναίκας από το Ραφαήλ Σάντι της λεγόμενης Μούτα.
Ο πίνακας αυτός παρουσιάζει μια αριστοκράτισσα της εποχής και η τεχνική του
Ραφαήλ έχει πολλά κοινά στοιχεία με το γνωστό πίνακα του Λεονάρντο ντα
Βίντσι , τη Τζοκόντα.
Μετά την περιήγησή στο δουκικό παλάτι βγήκαμε στην πλατεία
που σχηματίζεται από το δουκικό μέγαρο και τον καθεδρικό ναό. Είχε πια
νυχτώσει και έβρεχε. Βρήκαμε καταφύγιο στη λότζια του ναού απ’ όπου
απολαύσαμε το ατμοσφαιρικό και έξοχο αστικό τοπίο.
Στη συνέχεια αφήσαμε το Ουρμπίνο και την περιφέρεια του Μάρκε
και κατευθυνθήκαμε στη Φλωρεντία , την πρωτεύουσα της Τοσκάνης.
Ο βασικός κορμός του προγράμματός μας
αναπτύχθηκε στην Τοσκάνη στην οποία είχαμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε
και να κατανοήσουμε την εξέλιξη των πόλεων από τον Ώριμο Μεσαίωνα μέχρι και
την Αναγέννηση σε τρεις βασικές φάσεις. Αυτές οι τρεις φάσεις θα
μπορούσαν να αναπτυχθούν κάτω από τον τίτλο «Τρεις αιώνες, τρεις πόλεις,
τρεις καλλιτεχνικοί ρυθμοί». Η ανάπτυξη των πόλεων –κρατών στην
περιοχή της Τοσκάνης εξηγεί την ύπαρξη τριών πόλεων της τάξεως της
πρωτεύουσας (σε μία σχετικά περιορισμένη έκταση) οι οποίες σε διάστημα τριών
αιώνων άσκησαν την ηγεμονία στην περιοχή και εκφράστηκαν με διαφορετικό
καλλιτεχνικό ρυθμό. Η ναυτική Πίζα έφτασε στη μεγάλη ακμή της τον
12ο – 13ο αι. οικοδομώντας τα μνημεία της σε ρυθμό ρομανικό. Η αγροτική
Σιένα τον 14ο αι. σε ρυθμό γοτθικό και η εμπορική Φλωρεντία τον
15ο αι. , το Κουατροτσέντο, στον αναγεννησιακό ρυθμό. Σε όλη αυτή την
περίοδο ο κλασικισμός και η ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα υπήρξε παρούσα ,
άλλοτε εντονότερα (Πίζα), άλλοτε λιγότερο εμφανώς (Σιένα) με αποκορύφωση τη
Φλωρεντία του Κουατροτσέντο.
Η πρώτη πόλη χρονικά στην Τοσκάνη που γνώρισε μεγάλη ακμή
είναι η ναυτική δημοκρατία της Πίζας. Βρίσκεται εξήντα χιλιόμετρα
δυτικά της Φλωρεντίας στις εκβολές του Άρνου στο Τυρρηνικό πέλαγος. Η
πόλη αυτή μετά από τη νικηφόρα σύγκρουσή της με τους Άραβες της Σικελίας
και την κυριαρχία της στο Τυρρηνικό και στη Μεσόγειο, έζησε μια περίοδο
πρώιμης ακμής από τον 11ο μέχρι το 13ο αι. (1284 ναυμαχία της Μελόριας, ήττα
από τους Γενοβέζους) Δημιούργησε μεγάλη καλλιτεχνική ανάπτυξη που εκφράστηκε
με το Ρομανικό ρυθμό με έντονες αραβικές επιδράσεις. Το σημαντικότερο όμως
χαρακτηριστικό της ρομανικής πιζανικής τέχνηςν ήταν ένας έντονος και
πρώιμος κλασικισμός που αποτυπώνεται στο περίφημο θρησκευτικό συγκρότημα του
Κάμπο ντέι μιράκολι (ντουόμο, βαπτιστήριο, καμπαναριό και κοιμητήριο των
ιπποτών) και στα έργα της οικογένειας Πιζάνο.
Πλησιάσαμε το συγκρότημα που βρίσκεται εντός των τειχών και
στη βόρεια άκρη της πόλης. Το πρώτο μνημείο που επισκεφτήκαμε ήταν το
βαπτιστήριο. Στο εσωτερικό του, δίπλα στην κολυμβήθρα, βρίσκεται ο
άμβωνας του Νικολό Πιζάνο με έξοχα δείγματα της πρώιμης γοτθικής γλυπτικής
στα πέντε θωράκιά του που απεικονίζουν τη ζωή και τα πάθη του Χριστού.
Περισσότερο από κάθε άλλο μνημείο ο κλασικισμός είναι έντονος
στο ντουόμο. Οι διαστάσεις του μνημείου, το υλικό (λευκό μάρμαρο) και
κυρίως οι κιονοστοιχίες δημιουργούν αυτή την αίσθηση ελαφραίνοντας τους
όγκους,δίνοντας ρυθμό και δημιουργώντας κίνηση. Οι πολίτες της Πίζας μετά
τη νίκη τους εναντίον των Αράβων έκτισαν το δικό τους Παρθενώνα. Στο
εσωτερικό του ναού ο άμβωνας του Τζιοβάνι Πιζάνο με θέματα ίδια με αυτόν του
βαπτιστηρίου συνεχίζει και εξελίσσει την παράδοση της οικογένειας.
Τα προβλήματα στη θεμελίωση του καμπανίλε και η μεγάλη
κλίση που έχει πια πάρει το μνημείο κατέστησαν διάσημο το οικοδόμημα. Η
κλίση η οποία εμφανώς παρατηρείται στο καμπαναριό υπάρχει σε όλα τα κτίρια
του συγκροτήματος σε μικρότερο όμως βαθμό, αφού το αμμώδες έδαφος θεμελίωσής
τους, λόγω των προσχώσεων του ποταμού Άρνου, δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα.
Το κωδωνοστάσιο που έχει οχτώ ορόφους και 54 μέτρα ύψος
ξεκίνησε να χτίζεται στα τέλη του 12 ου αι. και ολοκληρώθηκε το 1350. Στην
είσοδο του υπάρχει ανάγλυφη παράσταση πλοίων η οποία μας υπενθυμίζει την
αιτία της μεγάλης ανάπτυξης της πόλης.
Τελευταίο
μνημείο του συγκροτήματος που επισκεφτήκαμε ήταν το Καμποσάντο,
δηλαδή το μεσαιωνικό νεκροταφείο των ιπποτών με χώμα από τους Αγίους Τόπους
που έφεραν πλοία της Πίζας. Το κοιμητήριο αποτελείται από ένα σύστημα
τεσσάρων στοών που σχηματίζουν κάτοψη ορθογώνια και αντίστοιχα ορθογώνια
εσωτερική αυλή. Στους στεγασμένους χώρους των στοών, στα δάπεδά τους
βρίσκονται οι τάφοι και πολλές ρωμαϊκές σαρκοφάγοι, τα ανάγλυφα των οποίων
άσκησαν μεγάλη επίδραση στη γλυπτική των Πιζάνο. Στους τοίχους των στοών
υπήρχαν μεγάλης έκτασης τοιχογραφίες από τις οποίες έχει σωθεί μια σε
εξαιρετική κατάσταση που αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δείγματα ζωγραφικής
του 2ου μισού του 14 ου αι. Πρόκειται για τη σύνθεση «Ο θρίαμβος
του θανάτου» 1360 περίπου, αγνώστου ζωγράφου που συμβατικά έχειονομαστεί ο
Μαέστρος του θριάμβου του θανάτου. Το θέμα απηχεί το φοβερό λοιμό του
1348-50 που έπληξε την Ευρώπη και την Ιταλία και νέκρωσε κάθε δραστηριότητα.
Η τοιχογραφία αυτή αφού αποτοιχίστηκε, τοποθετήθηκε για προστασία στο
εσωτερικό μιας από τις στοές. Μπροστά σ΄ αυτή τη σύνθεση έγινε ανάγνωση ενός
λογοτεχνικού παράλληλου θέματος από την αναγεννησιακή κρητική λογοτεχνία.
Διαβάστηκε ο πρόλογος της Ερωφίλης του Γ. Χορτάτση όπου την εισαγωγή στο
έργο κάνει ο Χάρος μιλώντας για τη ματαιότητα των εγκοσμίων και την
κυριαρχία του στη ζωή των ανθρώπων και την Ιστορία.
Η
άλλη μεγάλη πόλη της Τοσκάνης, αντίπαλος της Φλωρεντίας, είναι η Σιένα.
Γνώρισε τη μεγάλη ακμή της στην τελευταία φάση του Μεσαίωνα
από τα μέσα του 13ου μέχρι τα μέσα του 14ου αι. και εκφράστηκε
καλλιτεχνικά με το γοτθικό ρυθμό. Στην πόλη κατά το διάστημα αυτό
αναπτύχθηκε μεγάλη καλλιτεχνική σχολή με εκπροσώπους τον Ντούτσιο , τον
Σιμόνε Μαρτίνι , τα αδέλφια Πιέτρο και Αμπρόζιο Λορετζέτι.. Στην ανάπτυξη
της πόλης και στην καλλιτεχνική δημιουργία έβαλε απότομο τέλος ο φοβερός
λοιμός από τον οποίο πιθανότατα πέθαναν και οι αδελφοί Λορεντζέτι. Η
πολεοδομία της Σιένας, τυπικά μεσαιωνική, ανέπτυξε το 14ο αι. ισορροπημένα
το πολιτικό και θρησκευτικό της κέντρο σε δύο πλατείες.
Μπήκαμε στην πόλη από την πύλη του Αγίου Μάρκου και
κατευθυνθήκαμε μέσα από τους μεσαιωνικούς δρόμους στο πολιτικό κέντρο δηλαδή
στην καταπληκτική Πιάτσα ντελ Κάμπο, πλατεία με σχήμα κοχυλιού στην
οποία γίνεται κάθε χρόνο μια μεσαιωνική ιπποδρομία, το πάλιο
Στην πλατεία δεσπόζει ένα από τα ωραιότερα δημαρχεία των
ανεξάρτητων ιταλικών πόλεων-κρατών το παλλάτσο πούμπλικο, κτίριο
γοτθικό των αρχών του 14ου αι. με αμυντικά ακόμα χαρακτηριστικά. Δίπλα του ο
πύργος Μάντζα, ο ψηλότερος της Τοσκάνης (102 μ.).
Στο εσωτερικό του Παλλάτσο Πούμπλικο στις αίθουσες του
Μαπαμόντο και του Συμβουλίου των 9 αναπτύσσονται στους τοίχους τους οι
σημαντικότερες ζωγραφικές συνθέσεις του 14ου αι. και οι κορυφαίες της Σχολής
της Σιένας. Στην πρώτη αίθουσα είναι δύο έργα του Σιμόνε Μαρτίνι: μία
τεραστίων διαστάσεων Μαεστά, δηλαδή Παναγία ένθρονη εν δόξη , με τη
χαρακτηριστική κομψότητα που διακρίνει το ύφος του ζωγράφου και στον
απέναντι τοίχο ο Κοντοτιέρος, δηλαδή ο αρχηγός των μισθοφόρων
Γκουιντορίτσιο ντα Φολιάνο, που πέτυχε μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες για
λογαριασμό της πόλης στη δεκαετία του 1320. Στη διπλανή μικρότερη αίθουσα
βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα κοσμικά θέματα σε δημαρχείο πόλης, η
Αλληγορία της καλής και κακής διακυβέρνησης και οι επιπτώσεις της στην πόλη
και την ύπαιθρο του Αμπρόζιο Λορεντζέτι. Πρόκειται για έργο με μεγάλη
πολιτική σημασία αλλά και μία μοναδική αφήγηση για το αστικό περιβάλλον,
την ύπαιθρο και τις δραστηριότητές τους στην εποχή του Ώριμου Μεσαίωνα.
Τέλος επισκεφτήκαμε στην πιάτσα του ντουόμο έναν από
τους πιο εντυπωσιακούς και χαρακτηριστικούς γοτθικούς ναούς της Ιταλίας.
Εντός του ναού σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι : α. η
αναγεννησιακή βιβλιοθήκη του πάπα Πίου Β’ της οικογένειας Πικολόμινι ,
διακοσμημένη με ζωγραφικές συνθέσεις που απεικονίζουν τις σημαντικότερες
στιγμές της ζωής του ανθρωπιστή Ποντίφηκα. και β. ο άμβωνας που
φιλοτέχνησαν στις αρχές του 14ου αι. ο Νικόλα και ο Τζιοβάνι Πιζάνο και
αποτελεί ενδιάμεσο σταθμό στην εξέλιξη της γλυπτικής τους μεταξύ του άμβωνα
του βαπτιστηρίου και του άμβωνα του ντουόμο της Πίζας.
Η πόλη που θα αναλάβει ηγεμονικό ρόλο στην Τοσκάνη τον 15ο
αι. και θα γίνει το λίκνο της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού είναι η
Φλωρεντία. Η πόλη υπήρξε το μεγάλο κέντρο στο οποίο μετασχηματίστηκε ο
μεσαιωνικός κόσμος σε αναγεννησιακό. Σημείο αναφοράς του παγκόσμιου
πολιτισμού και με τεράστιο σε όγκο έργο αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και
ζωγραφικής. Τρεις γενιές καλλιτεχνών τον 15ο αι από τη Φλωρεντία και
γενικότερα από την Τοσκάνη, αφού γνώρισαν την αρχαιότητα στη Ρώμη, άλλαξαν
την εικόνα του κόσμου.
Η Φλωρεντία ήταν πόλη μεγάλη με σημαντικότερο φυσικό ορόσημό
της τον ποταμό Άρνο, που μέσα στα τείχη της ζούσαν περίπου 150.000
άνθρωποι, οδηγήθηκε στη μεγάλη ακμή της από την οικογένεια των Μεδίκων.
Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της οικογένειας που κυβέρνησαν την πόλη
ήταν ο Κοσμάς ο Πρεσβύτερος για το πρώτο μισό του Κουατροτσέντο και ο
εγγονός του Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής για το δεύτερο μισό του αιώνα.
Η πολεοδομική φυσιογνωμία της
πόλης, δηλαδή, τα όριά της , τα βασικά της κέντρα και τα τοπόσημά της
διαμορφώθηκαν στα τέλη του 13 ου και στις αρχές του 14 ου αι. με ένα μεγάλο
οικοδομικό πρόγραμμα που είχε επικεφαλής τον Αρνόλφο ντι Κάμπιο και
τον Τζόττο με απώτερη πολιτική φιλοδοξία να ηγεμονεύσει τελικά σε όλη την
Τοσκάνη. Καλλιτεχνικά αυτή η φάση εκφράζεται με τον γοτθικό ρυθμό, ενώ το
Κουάτροτσέντο θα επενδύσει εξωτερικά τα περισσότερα από αυτά τα μνημεία και
θα δημιουργήσει και πρωτότυπες αναγεννησιακές νησίδες.
Διαμορφώθηκαν λοιπόν αυτή την περίοδο τα δύο κέντρα της
πόλης, το θρησκευτικό κέντρο στην πιάτσα του Ντουόμο με ένα
κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από το ναό της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε,
γοτθικό ναό του Αρνόλφο ντι Κάμπιο που συμπλήρωσε με τον πρώτο αναγεννησιακό
τρούλο τεραστίων διαστάσεων ο πρώτος αρχιτέκτονας του Κουατροτσέντο, Φιλίππο
Μπρουνελέσκι. Το συγκρότημα συμπληρώνεται από το βαπτιστήριο, το αρχαιότερο
κτίσμα στην πλατεία και το καμπανίλε, έργο του Τζιότο. Λίγο νοτιότερα
διαμορφώθηκε το πολιτικό κέντρο της πόλης στην πιάτσα ντελα
Σινιορία ισοδύναμο σε αρχιτεκτονική βαρύτητα φανερώνει την πολιτική
ανεξαρτησία της πόλης – κράτους. Κεντρικό κτίριο το βαρύ γοτθικό παλλάτσο
Βέκκιο-δημαρχείο της πόλης με τον πύργο του (τόρρε) με έντονα ακόμα τα
αμυντικά χαρακτηριστικά και τη Λότζια ντεϊ Λάντσι που σήμερα λειτουργεί ως
ημιυπαίθρια γλυπτοθήκη.
Δημιουργήθηκαν τα τρία από τα τέσσερα βασικά τοπόσημα
της πόλης που αποτελούν τα κέντρα των τεσσάρων διαμερισμάτων της και βοηθούν
τον αστικό προσανατολισμό. Στα δυτικά η εκκλησία – μονή των
Δομηνικανών, η Σάντα Μαρία Νοβέλλα. Στα ανατολικά η εκκλησία
των Φραγκισκανών , Σάντα Κρότσε που είναι γνωστή ως μαυσωλείο των
επιφανών Φλωρεντινών Στα βόρεια η μονή των Δομηνικανών του Αγίου
Μάρκου και συμπληρώθηκαν τον 16 ο αι. στα νότια πέρα από τον
Άρνο με το Παλάτσο Πίττι, το τελευταίο διοικητήριο της πόλης,
.
Τέλος τα μεσαιωνικά τείχη της πόλης, περιμέτρου 8.5
χιλιομέτρων που ολοκληρώθηκαν το 1333 και αύξησαν κατά πολύ την έκταση της
πόλης. Στην περίοδο της Ώριμης Αναγέννησης, τον 16 ο αι. , τα τείχη αυτά
ενισχύθηκαν με δύο φρούρια , χτισμένα με τη νέα τεχνική για πυροβόλα όπλα ,
στα βόρεια η Φορτέτσα ντα Μπάσο και στα νότια η Φορτέτσα ντι
Μπελβεντέρε. Τα τείχη αυτά διατηρήθηκαν μέχρι τα μέσα του 19 ου αι.
όταν η Φλωρεντία έγινε για λίγα χρόνια πρωτεύουσα του ενωμένου ιταλικού
κράτους. Τότε γκρεμίστηκαν για να επεκταθεί η πόλη και στη θέση τους
δημιουργήθηκε η περιφερειακή οδός της πόλης, ενώ διατηρήθηκαν βασικές πύλες
και πύργοι του τείχους, ώστε να μη χαθεί το ιστορικό του ίχνος του τείχους.
Την ίδια εποχή του μεγάλου οικοδομικού προγράμματος χτίστηκαν οι
σημαντικότερες γέφυρες στον Άρνο που καταστράφηκαν από τους Γερμανούς
κατά την υποχώρησή τους στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εκτός από την
αρχαιότερη γέφυρα την Πόντε Βέκιο που σώθηκε από τύχη , αφού δεν
εξερράγησαν τα εκρηκτικά για την ανατίναξή της.
Για να γνωρίσουμε τους βασικούς σταθμούς της αρχιτεκτονικής,
της ζωγραφικής και της γλυπτικής της Αναγέννησης, ξεκινήσαμε την περιήγησή
μας από τη Σάντα Μαρία Νοβέλλα της οποίας η πρόσοψη έχει διαμορφωθεί
από το μεγάλο αρχιτέκτονα και θεωρητικό της Αναγέννησης, Λεόν Μπατίστα
Αλμπέρτι. Στο εσωτερικό του ναού βρίσκεται μα τοιχογραφία - σταθμός στη
ζωγραφική της Αναγέννησης. Πρόκειται για την Αγία Τριάδα του Μαζάτσιο. Το
έργο ακολουθεί το σχέδιο της πυραμίδας που είναι συνηθισμένο κατά την
Αναγέννηση και προσφέρει συμμετρική οργάνωση στη σύνθεση. Τα πρόσωπα
εντάσσονται σε ένα αρχιτεκτονικό πλαίσιο το οποίο μαζί με μία πρωτοποριακή
μαθηματική προοπτική, που διδάχτηκε ο ζωγράφος από τον Φ. Μπρουνελέσκι,
έκαναν τους ανθρώπους της εποχής εκείνης να πουν ότι « ο Μαζάτσιο τρύπησε
τον τοίχο». Με τη γέννησή του ο Μαζάτσιο (1401) οριοθετεί την αρχή της
Αναγέννησης και με τον πρόωρο θάνατό του (1428) χάνεται ο μεγαλύτερος
συνεχιστής της παράδοσης του Τζιότο.
Στον ίδιο ναό, στον οποίο έγινε η γνωστή σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας
1438-9, σημαντικό στοιχείο για μας είναι ο τάφος του πατριάρχη
Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ, που πήρε μέρος στη σύνοδο σε μεγάλη
ηλικία, και πέθανε κατά τη διάρκειά της. Η σχετική επιγραφή στον τάφο του
πατριάρχη είναι γραμμένη και στα ελληνικά.
Μεταξύ της Σάντα Μαρίας Νοβέλλας και του Ντουόμο βρίσκεται η
γειτονιά των Μεδίκων με κεντρικό σημείο της το ναό του Σαν
Λορέντζο και το ταφικό παρεκκλήσιο των Μεδίκων με τον τεράστιο τρούλο.
Νότια του ναού βρίσκεται η Λαυρεντιανή βιβλιοθήκη, η σπουδαιότερη
της Αναγέννησης.
Λίγες δεκάδες μέτρα από τη βιβλιοθήκη βρίσκεται η κατοικία
των Μεδίκων έργο του Μικελότσο στα μέσα του 15ου αι. Ένα παλλάτσο με την
κλασική τριώροφη οριζόντια οργάνωση με έντονα ακόμα στις εξωτερικές του
επιφάνειες τα βαριά αμυντικά γοτθικά χαρακτηριστικά. Βαριά λιθοδομή στο
ισόγειο με εκλεπτύνσεις προς τους πάνω ορόφους και με δίλοβα ακόμα
μεσαιωνικά παράθυρα. Σε αντίθεση με τη βαριά αμυντική όψη του κτιρίου η
εσωτερική αυλή χαρακτηρίζεται από στοιχεία της άνετης και εξευγενισμένης
αστικής ζωής. Εντός του παλατιού υπάρχει το περίφημο παρεκκλήσιο των
Μάγων, ένας μικρός ορθογώνιος χώρος όπου ο ζωγράφος Μπενότσο Γκότσολι
γύρω στο 1460 ζωγράφισε μια από τις πιο ξεχωριστές συνθέσεις του
Κουατροτσέντο. Στο ύφος του ζωγράφου κυριαρχούν οι ζωγραφικές αξίες , η
πολυχρωμία, διακοσμητική διάθεση και η λεπτομερής αφήγηση.
Η πομπή των μάγων του Γκότσολι
σαφέστατα απηχεί την εντύπωση που προκάλεσε η πολυπληθής αντιπροσωπία των
Ελλήνων σοφών που με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η Παλαιολόγο και τον
πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ, έφτασαν στη Φλωρεντία για την
οικουμενική σύνοδο το 1439. Οι αναλογίες είναι προφανείς: οι μάγοι όπως και
οι Έλληνες έρχονται από την Ανατολή και είναι φορείς της σοφίας. Η σύνθεση
οργανώνεται στους τρεις τοίχους του παρεκκλησίου με έναν μάγο ως κεντρική
μορφή στον καθένα από αυτούς. Προηγείται ο γηραιότερος με τη μορφή του
πατριάρχη , ακολουθεί ο ώριμος με τη μορφή του αυτοκράτορα και τέλος ο
νεότερος με τη μορφή ενός νεαρού γόνου της οικογένειας των Μεδίκων. Η πομπή
στην τοσκανική ύπαιθρο προβάλλει τη χλωρίδα της Τοσκάνης και την εξωτική
πανίδα της Ανατολής.
Ένα άλλο ιδιωτικό μέγαρο είναι το παλλάτσο Ρουτσελάι
μιας άλλης πλούσιας οικογένειας της Φλωρεντίας, έργο του Λέον Μπατίστα
Αλμπέρτι. Είναι ένα έργο σταθμός για την κοσμική αρχιτεκτονική της
Αναγέννησης. Στο παλάτσο αυτό εκφράζονται για πρώτη φορά τα καθαρά
αναγεννησιακά χαρακτηριστικά της αστικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή η
εκλεπτυσμένη εξωτερική τοιχοδομία και η χρήση των τριών αρχαίων ελληνικών
ρυθμών στις παραστάδες των τριών ορόφων, όπως συναντάμε σε κτίρια της
Αρχαιότητας, π.χ. το Κολοσσαίο στη Ρώμη. Σε άμεση σχέση με το παλάτσο
βρίσκεται η λότζια απέναντι από αυτό, που χρησίμευε για τις κοινωνικές
εκδηλώσεις της οικογένειας Ρουτσελάι.
Στη συνέχεια του οδοιπορικού μας επόμενος σταθμός ήταν το
μοναστήρι του Αγίου Μάρκου, βόρειο ορόσημο του ιστορικού κέντρου. Πίσω
από την μπαρόκ πρόσοψη ανοίγεται το λιτό μοναστηριακό συγκρότημα του
Μικελότσο παραγγελία του Κόζιμο του Πρεσβύτερου στα μέσα του 15ου αι . Το
μοναστήρι είναι χτισμένο γύρω από μία τετράγωνη εσωτερική αυλή με στοές.
Στην κορυφή της σκάλας που οδηγεί στον πρώτο όροφο βρίσκεται η σπουδαία
σύνθεση του Φρα Ατζέλικο, «Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου» που δείχνει την
εξαιρετική χρωματική ευαισθησία και το απλό ύφος που εκφράζει τη βαθιά πίστη
του καλλιτέχνη. Στον ίδιο όροφο είναι τα κελιά των μοναχών, μικροί χώροι με
ένα παράθυρο. Σε κάθε κελί ο Φρα Ατζέλικο, ζωγράφος σύγχρονος με το
Μαζάτσιο, αδιαφορώντας για τις συμβάσεις του ρεαλισμού ζωγράφισε μία σκηνή
από τη ζωή του Χριστού, όπως ……………..
Στον ίδιο όροφο με τα κελιά ανοίγεται η πρώτη βιβλιοθήκη
των Μεδίκων κλασική αναγεννησιακή διπλοβιβλιοθήκη (ελληνικό και λατινικό
τμήμα) με τρία κλίτη, έργο του Μικελότσο . Στα δύο πλαϊνά κλίτη στεγάζονταν
αντίστοιχα τα ελληνικά και τα λατινικά χειρόγραφα, ενώ το κεντρικό κλίτος
ήταν για την κίνηση των αναγνωστών.
Στο ίδιο μοναστήρι στα τέλη του 15ου αι. ηγούμενος ήταν ο
Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα που κυβέρνησε τη Φλωρεντία από το 1494-1498
επιβάλλοντας ένα καθεστώς αυστηρής θεοκρατικής δημοκρατίας πριν καταλήξει
στην πυρά στην Πιάτσα ντελα Σινιορία. Το σημείο της εκτέλεσής του δηλώνεται
με μια ενεπίγραφη πλάκα.
Πολύ κοντά και στα ανατολικά της Μονής του Αγίου Μάρκου
βρίσκεται το πρώτο καθαρά αναγεννησιακό σύνολο της πόλης, η
πλατεία της Σαντίσιμα Ανουντσιάτα, δηλαδή η πλατεία του
Ευαγγελισμού. Το σημαντικότερο μνημείο στην πλατεία είναι
η Λότζια που σχεδίασε το 1420 ο Φιλίππο Μπρουνελέσκι για να
στεγάσει το Οσπεντάλε ντέι Ινοσέντι δηλαδή το βρεφοκομείο, δωρεά της
συντεχνίας των εμπόρων μαλλιού. Χαρακτηριστικό στοιχείο της χρήσης του
κτιρίου είναι τα μετάλλια που απεικονίζουν βρέφη. Το έργο επέδρασε στη
διαμόρφωση του συνόλου της πλατείας, αφού τα χαρακτηριστικά αναγεννησιακά
ημικυκλικά τόξα της στοάς του επανελήφθησαν και στα άλλα κτίρια που έχουν
μέτωπο στην πλατεία, δηλαδή στην εκκλησία του Ευαγγελισμού και σε μία
λότζια του Αντόνιο ντα Σάνγκαλο, δημιουργώντας το αρχιτεκτονικό σύνολο της
πιάτσας..
Λίγα μέτρα νοτιότερα σε μια μικρή πλατεία που φέρει το όνομα
του Φιλίππο Μπρουνελέσκι είναι χτισμένη η Σάντα Μαρία ντέι Άντζελι.
Είναι η πρώτη αναγεννησιακή ροτόντα που οφείλεται και αυτή στην
αρχιτεκτονική ιδιοφυία του Μπρουνελέσκι . Στο κτίριο αυτό μπορεί κανείς
να παρατηρήσει κάποια από τα μοτίβα που θα χρησιμοποιήσει ο δημιουργός της
στον τρούλο του Ντουόμο.
Το πλέον όμως ολοκληρωμένο και εμβληματικό κτίριο του Φιλίππο
Μπρουνελέσκι , γνήσια αναγεννησιακό, είναι το μικρό παρεκκλήσιο των
Πάτσι δίπλα στη Σάντα Κρότσε, εμπνευσμένο από το Πάνθεον της Ρώμης.
Τη γλυπτική της Αναγέννησης που στήθηκε σε δημόσιο υπαίθριο
χώρο τη γνωρίσαμε στην εξέλιξή της με τρία έργα –σταθμούς:
1. Την κεντρική πύλη του Βαπτιστηρίου του Αγίου Ιωάννη , τη
λεγόμενη Πύλη του Παραδείσου,με την οποία ξεκινά
το Κουατροτσέντο (1401) και η Αναγέννηση στη Φλωρεντία. Είναι τα περίφημα
ανάγλυφά του Λορέντζο Γκιμπέρτι με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη που
αποδίδουν τη φύση και τον άνθρωπο με ρεαλισμό.
2. Λίγο παρακάτω στο δρόμο από την Πιάτσα Ντουόμο στην Πιάτσα
ντελα Σινιορία βρίσκεται ο ναός του Ορσανμικέλε, στις κόγχες του οποίου
τοποθετήθηκαν αγάλματα φυσικού μεγέθους των προστατών Αγίων των
επαγγελματικών συντεχνιών της πόλης. Το σπουδαιότερο από αυτά τα
αγάλματαείναι ο Άγιος Γεώργιος του Ντονατέλλο, προστάτης της
συντεχνίας των οπλουργών. Το άγαλμα αυτό είναι πραγματικός σταθμός στη
γλυπτική για τις κλασικές του αναλογίες και το ρεαλισμό του.(αστικός
ρεαλισμός)
3. Μπροστά από το Παλάτσο Βέκκιο είχε στηθεί, στο τέλος του
Κουατροτσέντο ο περίφημος Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου .Είναι έργο
υπερφυσικών διαστάσεων, περίπου 4 μέτρων , που συμβολίζει την ίδια την
πόλη. Ο μικρόσωμος, σύμφωνα με το μύθο, Δαβίδ νικά το θηριώδη Γολιάθ έτσι
και η πόλη της Φλωρεντίας νικά τους αντιπάλους της. Ο Δαβίδ στέκεται με
αυτοπεποίθηση που προέρχεται από την πνευματική υπεροχή του και συμβολίζει
το νέο τύπο ανθρώπου της Αναγέννησης. Ο κλασικισμός του γλυπτού είναι τόσο
έντονος, ώστε θυμίζει έργο της ελληνικής Αρχαιότητας.
Νότια από το παλλάτσο Βέκκιο προς τη μεριά του Άρνου στα μέσα
του 16ου αι. οικοδομήθηκαν με αρχιτέκτονα τον Τζιόρτζιο Βαζάρι δύο μεγάλες
παράλληλες λότζιες, τα Ουφφίτσι, τα γραφεία δηλαδή, τα κτίρια τα
οποία θα υποστήριζαν το διοικητικό έργο της πόλης. Λίγο αργότερα και ενώ η
Φλωρεντία ήταν πια δουκάτο στα Ουφφίτσι άρχισαν να συγκεντρώνονται έργα
τέχνης της οικογένειας των Μεδίκων. Αυτά αποτέλεσαν τον πυρήνα της πρώτης
δημόσιας πινακοθήκης. Σήμερα τα Ουφφίτσι στεγάζουν τη σημαντικότερη
πινακοθήκη στον κόσμο για την περίοδο από τον 13ο μέχρι το 17ο αι. Ο
επισκέπτης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει βήμα – βήμα με όλους τους
μεγάλους σταθμούς την εξέλιξη της ιταλικής και ευρωπαϊκής ζωγραφικής. Από
τον Τζιότο και τη μανιέρα λατίνα μέχρι τον Καραβάτζιο και το Μπαρόκ. Από το
πλήθος των έργων επιλέξαμε και μείναμε σε 10 άνδρες ζωγράφους και μία
γυναίκα, με έργα σταθμούς στην προσπάθεια της κατάκτησης της
πραγματικότητας.
Αφού οργανωθήκαμε για την κίνησή μας στο χώρο του μουσείου,
από τους μεγάλους εσωτερικούς διαδρόμους περνούσαμε στις αίθουσες με τους
πίνακες.
Πρώτος σταθμός στα τέλη του 13ου αι. Η ένθρονη Παναγία
του Τζιότο , που αποτελεί την πρώτη προσπάθεια να αποδοθεί το βάθος και
ο όγκος στις μορφές. Δηλαδή το πέρασμα από τη maniera
greca στη maniera Latina.
Γύρω στο 1330 Ευαγγελισμός του Σιμόνε Μαρτίνι, του
μεγάλου ζωγράφου της Σιένας που κινείται αντίθετα με το Τζιόττο στο ύφος
του διεθνούς γοτθικού ρυθμού και χαρακτηρίζεται από κομψότητα, πολυχρωμία
και πολυτέλεια.
Πρώτος εκπρόσωπος του Κουατροτσέντο- Αναγέννησης ο Πιέρο
ντελα Φραντσέσκα με τα πορτρέτα του Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο,
δούκα του Ουρμπίνο και μεγάλου ηγέτη και μαικήνα της Αναγέννησης και της
συζύγου του, Μπατίστα Σφόρτσα.
Στη συνέχεια οι δύο πίνακες, εμβλήματα της Αναγέννησης και
της Φλωρεντίας, του Σάντρο Μποτιτσέλι, ζωγράφου των Μεδίκων Η γέννηση της
Αφροδίτης και Η άνοιξη.
Επόμενος σταθμός οι τρεις μεγάλοι της Ώριμης Αναγέννησης:
Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι εκπροσωπείται με τον Ευαγγελισμό της
Θεοτόκου, ο Μιχαήλ Άγγελος με το καταπληκτικό τόντο Η Αγία Οικογένεια και ο
Ραφαήλ Σάντι με με το πορτρέτο του πάπα Λέοντα Ι, γιου του Λαυρέντιου
του Μεγαλοπρεπή των Μεδίκων.
Η σχολή της Βενετίας τον 16 ο αι. εκπροσωπείται με το έργο
του Τιτσιάνο Η αφροδίτη του Ουρμπίνο, παραγγελία του Γκουιντομπάλντο,
γιου του Φεντερίκο.
Σ΄ αυτή τη μεγάλη πορεία της ζωγραφικής σπουδαία θέση κατέχει
και ένας Έλληνας, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Ο μεγάλος καλλιτέχνης
συνέθεσε τη βυζαντινή παράδοση με την ιταλική αναγέννηση και τον ισπανικό
μυστικισμό με την ολλανδική προσωπογραφία με μια ματιά οραματική
προαναγγέλλοντας το μοντερνισμό. Ο Ελ Γκρέκο εκπροσωπείται με το έργο Ο
Αγιος Φραγκίσκος και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής. (γύρω στο 1600).
Ο κύκλος κλείνει με τον μεγάλο Μικελάντζελλο Καραβάτζιο
που με το δραματικό του ρεαλισμό, τις έντονες αντιθέσεις φωτός – σκιάς και
τη βιαιότητα των θεμάτων του μας εισάγει στο Μπαρόκ. (κίνηση, χιαστί
άξονες). Εκπροσωπείται με τους πίνακες: Μέδουσα και Η θυσία του Αβραάμ.
Ολοκληρώνουμε με μια ζωγράφο που κινείται στον κύκλο και το
ύφος του Καραβάτζιο, την Αρτεμησία Τζεντιλέσκι με ένα θέμα από την Π.
Διαθήκη επίσης αιματηρό «Ο αποκεφαλισμός του Ολοφέρνη» (Ιουδήθ και
Ολοφέρνης).
Βγαίνοντας από τα Ουφφίτσι περπατήσαμε δίπλα στον Άρνο.
ανακατεμένοι με μαθητές σχολείων από όλο τον κόσμο.
Αποχαιρετήσαμε τη Φλωρεντία με μια πανοραμική θέα της πόλης
από την πλατεία Μικελάντζελο. Η συνολική εικόνα της πόλης από ψηλά
προσφέρεται εκτός από την αισθητική της απόλαυση και για μια ανακεφαλαίωση
και για την καλύτερη κατανόησή της.
Στην πορεία μας προς την περιοχή της Ούμπρια επισκεφτήκαμε
δύο (ακόμα) μικρότερες πόλεις της Τοσκάνης, το Αρέτσο και την Πιέντσα.
Το Αρέτσο βρίσκεται 60 χιλιόμετρα περίπου
νοτιοανατολικά της Φλωρεντίας. Είναι πόλη μεσαίου μεγέθους, η ακμή της να
τοποθετείται μεταξύ 14ου και 16ου αι. και για μεγάλα χρονικά διαστήματα
ήταν εξαρτημένη από τη Φλωρεντία.
Τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά της είναι μεσαιωνικά με κέντρο
της την πιάτσα γκράντε ή αλλιώς πιάτσα ντέι τζιόστρα στην
οποία βρίσκεται το δημαρχείο, ο ναός του 12ου αι. της Σάντα Μαρία
ντελα Πιέβε με έντονες επιδράσεις από την Πίζα. Η βόρεια πλευρά της πλατείας
κλείνει με τη λότζια του 16ου αι. που κατασκεύασε ο αρχιτέκτονας,
ζωγράφος και ο πρώτος ιστορικός της τέχνης της Αναγέννησης Τζιόρτζιο
Βαζάρι που είχε γεννηθεί στην πόλη. Από την ίδια πόλη κατάγεται και ο
Πετράρχης, μέγας ουμανιστής και πρόδρομος της Αναγέννησης, του οποίου το
όνομα φέρει θέατρο της πόλης.
Στο Αρέτσο κύριο στόχο είχαμε να δούμε το πιο σημαντικό και
ολοκληρωμένο έργο ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του Κουατροτσέντο,
του Πιέρο ντελα Φραντσέσκα έργα του οποίου είδαμε στο Ουρμπίνο
και στα Ουφφίτσι. .
Στο ναό του Αγίου Φραγκίσκου, στην κόγχη του ιερού, ο μεγάλος
ζωγράφος έχει αναπτύξει στη δεκαετία του 1460 τον κύκλο «του θρύλου του
αληθινού σταυρού» που είναι η αφήγηση της ιστορίας του Τιμίου
Σταυρού από τη δημιουργία του ως δέντρου που φύτρωσε μέσα στο στόμα του
νεκρού Αδάμ μέχρι την ανάκτησή του από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο. Κεντρικά
στοιχεία της αφήγησης είναι οι δύο μάχες στις οποίες πρωταγωνιστεί
κατά κάποιο τρόπο ο Σταυρός εναντίον απίστων. Είναι η μάχη στη Μουλβία
γέφυρα του Κωνσταντίνου εναντίον του Μαξεντίου, το γνωστό «Εν τούτω
νίκα» και η νίκη του Ηράκλειου εναντίον του Χοσρόη, βασιλιά των
Περσών , με την οποια ανακτήθηκε και στη συνέχεια ανυψώθηκε στην Ιεροσαλήμ ο
Τίμιος Σταυρός. Το θέμα αυτό είναι πιθανόν να σχετίζεται με την ιδέα μιας
νέας σταυροφορίας εναντίον των Οθωμανών που στα μέσα του 15 ου αι. ήταν πολύ
επίκαιρη.
Τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Πιέρο ντελα Φραντσέσκα
που φαίνονται στην παραπάνω σύνθεση είναι τα αινιγματικά θέματα, οι
αγαλματικές μορφές, τα αρχιτεκτονήματα εντός και εκτός των οποίων
τοποθετούνται οι σκηνές, οι απαλοί και πρωτότυποι χρωματικοί τόνοι και η
γαλήνη των προσώπων.
Σημαντικότερες σκηνές του κύκλου είναι Ο Θάνατος του Αδάμ,
Η συνάντηση του Σολομώντα με τη βασίλισσα του Σαββά, Το όραμα του Μ.
Κωνσταντίνου, Η νίκη του Μ. Κωνσταντίνου στη Μουλβία γέφυρα, Η ανακάλυψη του
Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη, Η νίκη του Ηράκλειου εναντίον του Χοσρόη
και τέλος Η ανύψωση του Τιμίου Σταυρού.
Στη συνέχεια κατευθυνθήκαμε στην κεντρική πλατεία, την
πιάτσα ντέι τζιόστρα, στην οποία από την εποχή του Μεσαίωνα κάθε
χρόνο γίνεται το αγώνισμα της γιόστρας, δηλαδή της κονταρομαχίας που
πρόσφερε διασκέδαση στο λαό και δόξα στους ευγενείς ιππότες που θα νικούσαν.
Στο χώρο αυτό και μάλιστα στη λότζια του Βαζάρι, χώρο με έντονη
θεατρικότητα και προοπτική διαβάσαμε αποσπάσματα από το κορυφαίο έργο της
αναγεννησιακής κρητικής λογοτεχνίας τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντσου Κορνάρου.
Τα αποσπάσματα που είχαμε επιλέξει αφορούν την πιο εκτενή και εντυπωσιακή
περιγραφή κονταρομαχίας – γιόστρας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αναφέρονται
στην προετοιμασία της γιόστρας προς τιμή της Αρετούσας και στην παρουσίαση
των παλικαριών που θα έπαιρναν μέρος στην κονταρομαχία
Ο τελευταίος σταθμός μας στη Τοσκάνη ήταν η Πιέντσα,
μια πολύ μικρή πόλη με τεράστιο όμως ενδιαφέρον. Σε αυτήν
στα μέσα του Κουαττροτσέντο επιχειρήθηκε ένα μεγάλο πολεοδομικό και
αρχιτεκτονικό πείραμα. Ο ανθρωπιστής πάπας Πίος Β΄ (Ενέα Σίλβιο
Πικολόμινι) που καταγόταν από την πόλη ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Μπενάρντο
Ροσελίνο να μετατρέψει τη μικρή πόλη σε μια Τσιτά Ιντεάλε με βάση
την αντίληψη και την αισθητική της Αναγέννησης. Το πείραμα κράτησε από το
1458 μέχρι το 1464 και περιορίστηκε τελικά στο συγκρότημα γύρω από την
κεντρική πλατεία της πόλης. Η
πόλη που μέχρι τότε ονομαζόταν Κορσινιάνο, ονομαστηκε Πιέντσα προς τιμή
του πάπα Πίου Β΄.
Μπήκαμε στην πόλη από την κεντρική πύλη και βαδίζοντας στην
κεντρική οδό που φέρει το όνομα του Μπερνάντο Ροσελίνο φτάσαμε στην πλατεία
που βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού. Η πλατεία έχει σχήμα τραπεζίου,
χαρακτηριστικό της Αναγέννησης. Το πρώτο κτίριο του περίφημου συγκροτήματος
της πλατείας που συναντήσαμε ήταν το παλλάτσο Πικολόμινι της
οικογένειας του πάπα Πίου Β΄, το οποίο έχει εντονότατες επιδράσεις από το
παλλάτσο Ρουτσελάι στη Φλωρεντία, έργο του Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι , μαθητής
του οποίου υπήρξε ο Ροσελίνο. Την κεντρική θέση στην πλατεία καταλαμβάνει ο
καθεδρικός ναός της Σάντα Μαρία Ασούντα με έντονες επιδράσεις από την
Αρχαιότητα και το έργο του Αλμπέρτι. Η εκκλησία από την άλλη πλευρά
πλαισιώνεται από το παλλάτσο Βοσκοβίλε , δηλαδή το επισκοπικό μέγαρο
και απέναντι από την εκκλησία κλείνει την πλατεία το κτίριο του
δημαρχείου με τον πύργο του.
Αν
η αναμόρφωση σε Τσιτά Ιντεάλε μιας μεγάλης πόλης ή η δημιουργία της εξαρχής
ήταν εγχείρημα δύσκολο, αρκετά ευκολότερο ήταν η αναμόρφωση μιας πόλης πολύ
μικρής ή ενός συγκροτήματος κτιρίων γύρω από μια πλατεία όπως στην
περίπτωση της Πιέντσας.
Μετά την Πιέντσα περάσαμε στην περιοχή της Ούμπρια και
η πρώτη πόλη που επισκεφτήκαμε ήταν το Ορβιέτο. Το Ορβιέτο
εντυπωσιάζει με τη φυσική του θέση, καθώς είναι κτισμένο πάνω σε ένα
ηφαιστειογενή λόφο με μεγάλη ομαλή επιφάνεια και προσφέρει εξαιρετική φυσική
οχύρωση. Ο πολεοδομικός τύπος του οικισμού είναι βασικά μεσαιωνικός. Είναι
από τις πρώτες πόλεις που απέκτησαν κοινοτική αυτονομία γύρω στον 12 αι.
Λόγω της πολιτικής αυτονομίας παράλληλα με το θρησκευτικό του κέντρο
αναπτύχθηκε και το αντίστοιχο πολιτικό.
Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η πρόσβαση στην πόλη που την
πραγματοποιήσαμε με το τελεφερίκ που μας έφερε από το επίπεδο της
πεδιάδας στο επίπεδο του οικισμού.
Ένα από τα σπουδαιότερα έργα θρησκευτικής γοτθικής
αρχιτεκτονικής της Ιταλίας είναι ο καθεδρικός ναός του Ορβιέτο,
κτισμένος στις αρχές του 14ου αι. με παπική χρηματοδότηση και πολλές
ομοιότητες με τον καθεδρικό ναό της Σιένας.
Όμως εντός του ναού στο παρεκκλήσιο του Σαν Μπρίτζιο
βρίσκεται ένα έργο - σταθμός για τη ζωγραφική της Αναγέννησης. Γύρω στο
1500 ο ζωγράφος Λούκα Σινιορέλλι με τη μεγάλη σύνθεση της Δευτέρας
Παρουσίας οριοθετεί και συνοψίζει το τέλος μιας προσπάθειας που ξεκινάει δύο
αιώνες πριν με το Τζιότο για να ολοκληρώσει τη ρεαλιστική απεικόνιση του
κόσμου και του ανθρώπου, πριν παραδώσει τη σκυτάλη στον Μιχαήλ Άγγελο για να
την οδηγήσει σε άλλες αναζητήσεις. Εντυπωσιακότερο τμήμα της σύνθεσης η
ανάσταση των σωμάτων στην οποία ο ζωγράφος έχει κατακτήσει τη δυνατότητα
να παρουσιάσει το ανθρώπινο σώμα σε κάθε δυνατή κίνηση και έκφραση.
Πρόκειται για μια σπουδή του ανθρώπινου σώματος που αναπτύχθηκε σε όλη τη
διάρκεια του Κουατροτσέντο και με το Λόυκα Σινιορέλι στο παρεκκλήσιο του Σαν
Μπρίτζιο φτάνει στην ολοκληρωσή της.
Η επίσκεψη στην πόλη ολοκληρώθηκε στο δημαρχείο της πόλη
Παλλάτσο ντελ Πόπολο, κτίριο ρομανογοτθικό από τα πρώτα διοικητήρια των
ανεξάρτητων ιταλικών πόλεων το 12ο αι. με εντυπωσιακό εξώστη και εξωτερική
μνημειώδη σκάλα.
Τελικός προορισμός μας στην Ούμπρια αλλά και στο ταξίδι μας
ήταν η Ασίζη. Πρόκειται για το μεγάλο εθνικό - θρησκευτικό
κέντρο της Ιταλίας, την πόλη του Αγίου Φραγκίσκου. Η Ασίζη είναι ένα
εξαιρετικό δείγμα μεσαιωνικής πόλης με μεγάλη ακμή από τον 11ο μέχρι το
14ο αι.. Αναπτύχθηκε αξονικά κατά μήκος του μεγάλου δρόμου, της οδού των
προσκυνητών, που τη διασχίζει από τη μια άκρη ως την άλλη και οδηγεί στο
μοναστηριακό συγκρότημα και το ναό του Αγίου Φραγκίσκου. Ο ναός δεσπόζει
στην πόλη και αποτελεί βασικό στοιχείο για την οργάνωση του χώρου.
Για να μπούμε στην πόλη, που είναι κτισμένη σε πλαγιά,
περάσαμε την πύλη του Αγίου Φραγκίσκου και μέσα από το μεσαιωνικό οδικό
δίκτυο φτάσαμε μπροστά στο μοναστηριακό συγκρότημα, στη μεγάλη πιάτσα
ινφεριόρε δηλαδή την κάτω πλατεία, τη διαμορφωμένη με στοές κατά το 15ο αι.
Ο ναός χτισμένος το 13ο αι. δεν είναι μόνο ένα σπουδαίο
δείγμα του ρομανικού ρυθμού με πρώιμα γοτθικά στοιχεία, αλλά και ένας χώρος
που συνοψίζει όλη την ιστορία της ζωγραφικής του 13ου και κυρίως του 14ου αι,
της εποχής που ονομάζουμε Πρωτοαναγέννηση (Τσιμαμπούε, Τζιότο, Σιμόνε
Μαρτίνι, Πιέτρο και Αμπρόζιο Λορεντζέτι).
Ο ναός είναι οργανωμένος σε δύο βασικά επίπεδα, τον κάτω και
τον άνω ναό και μόλις το 19ο αι. ανοίχτηκε ταφική κρύπτη στην οποία
τοποθετήθηκε το σκήνωμα του Αγίου δημιουργώντας έτσι και τρίτο χαμηλότερο
επίπεδο.
Η επίσκεψή μας ξεκίνησε από τον κάτω ναό στον οποίο
είδαμε τοιχογραφίες του Τσιμαμπούε , δασκάλου του Τζιότο, του Τζιότο, του
Σιμόνε Μαρτίνι και των Λορεντζέτι. Μετά από ένα σύντομο διάλειμμα στην
εσωτερική αυλή του μοναστηριού περάσαμε στο φωτεινό άνω ναό. Είναι
ένας χώρος με τεράστια σημασία για την ευρωπαϊκή τέχνη, αφού εδώ έχουμε την
αυγή της νεότερης ευρωπαϊκής ζωγραφικής, τη μεγάλη τομή, το πέρασμα από τη
μανιέρα γκρέκα, τη βυζαντινή μεσαιωνική τεχνοτροπία, στη μανιέρα λατίνα
,δηλαδή ζωγραφική με μια έστω εμπειρική προοπτική, μορφές με όγκο,
εξατομικευμένα χαρακτηριστικά και ρεαλιστική και απλή απόδοση της φύσης και
του κόσμου. Όλα αυτά έγιναν στις 28 νωπογραφίες του μεγάλου Τζιότο
ντι Μποντόνε στις οποίες αφηγείται τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου. Το γαλάζιο
φόντο, τα αρχιτεκτονήματα που υπάρχουν στις συνθέσεις και η δραματική και
καίρια αφήγηση οδηγούν σε ένα πρωτόγνωρο ρεαλισμό που θα ανοίξει το δρόμο
στην Αναγέννηση.
Βγαίνοντας από τον άνω ναό βρεθήκαμε στην πιάτσα σουπεριόρε,
δηλαδή την άνω πλατεία, και ακολουθήσαμε την οδό των προσκυνητών η οποία
διασχίζει κατά μήκος όλη την πόλη. Στα μισά περίπου της διαδρομής, στην
κεντρική πλατεία του οικισμού είδαμε το ρωμαϊκό ναό της Αθηνάς που
διατηρείται σε άριστη κατάσταση, αφού μετετράπη σε ναό της Παναγίας.
Φτάσαμε τελικά στο άλλο άκρο της πόλης που οριοθετείται από
το ναό της Σάντα Κιάρα, Αγίας Κλαίρης, οικοδόμημα ίδιου ρυθμού και
ελάχιστα νεότερο από το ναό του Αγίου Φραγκίσκου.
Στα σκαλιά της εισόδου του ναού και στη μεγάλη πλατεία που
ανοίγεται μπροστά του επιλέξαμε να κάνουμε την ανάγνωση κειμένων για τον
Άγιο Φραγκίσκο από έργα του Ν. Καζαντζάκη. Ο άγιος Φραγκίσκος που
δίδαξε την αγνότητα και την απόλυτη φτώχια δεν υπήρξε μόνο μεγάλος
αναμορφωτής του θρησκευτικού και μοναστικού βίου της Ρωμαιοκαθολικής
εκκλησίας, ιδρυτής του τάγματος των φραγκισκανών και εθνικός άγιος της
Ιταλίας. Ο Άγιος Φραγκίσκος υπήρξε και πρωτοπόρος στη δημιουργία εθνικής
λογοτεχνίας, πρωτότυπης μουσικής και υποστήριξε την απλή και ρεαλιστική
ζωγραφική. Με όλα αυτά οδήγησε την Ιταλία από το Μεσαίωνα στην αυγή των
Νέων χρόνων.
Με την επίσκεψη στην Ασίζη ολοκληρώθηκε το ταξίδι μας στον
κόσμο του Ώριμου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Ένα ταξίδι στο οποίο είδαμε
πόλεις λαμπρές και συνομιλήσαμε με τους μεγάλους δημιουργούς
της Αναγέννησης. Κινηθήκαμε μέσα στα ωραιότερα αστικά τοπία και
διαπιστώσαμε τη μεγάλη αξία του δημόσιου χώρου μέσα στον οποίο
πραγματοποιείται η κοινωνική και ανθρώπινη επαφή και εγγράφεται η συλλογική
μνήμη.
Αφήνοντας πίσω την Αγκώνα και την Ιταλία τραγουδήσαμε για
άλλη μια φορά το τραγούδι του Άντζελο Μπραντουάρντι και του Λαυρέντη
Μαχαιρίτσα που μας συνόδεψε στο ταξίδι μας. Σας το αφιερώνουμε και σας
ευχαριστούμε θερμά.
|